काठमाडौं : वैदिक सनातन हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले आज भगवान् विष्णुको प्रतीकका रूपमा तुलसीको दामोदरसँग विवाह गरी हरिबोधिनी एकादशी पर्व मनाउँदै छन्। कात्तिक शुक्ल एकादशीका दिन मनाइने यो पर्वलाई हरिप्रबोधिनी वा तुलसी विवाह एकादशी पनि भनिन्छ। आसार शुक्ल एकादशीका दिन क्षीरसागरमा सुतेका भगवान् विष्णु आजका दिन जाग्रत हुने विश्वास रहेको छ।
हरिशयनी एकादशीदेखि हरिबोधिनी एकादशीसम्मका चार महिनालाई विष्णुको निद्राकाल मानिँदै विवाह, ब्रतबन्धजस्ता माङ्गलिक कार्य नगर्ने परम्परा रहँदै आएको छ। यस अवधिमा भक्तजनले तुलसीको व्रत गरी विशेष पूजा गर्ने चलन छ।
आजका दिन घरघरमा रोपिएको तुलसीको मठ गाईको गोबर र रातो माटोले पोतेर फूलमालाले सजाइन्छ। त्यसपछि तुलसी र दामोदरको विधिपूर्वक विवाह गरिन्छ। तुलसीलाई विष्णुप्रिया मानिएकाले विष्णुको प्रतीक निगालाको लिङ्ग गाडी पूजा गर्ने परम्परा पनि छ।
कात्तिक महिनाभर देवदेवी तुलसीमै निवास गर्छन् भन्ने विश्वास छ। हरिशयनीदेखि आरम्भ गरिएको तुलसी व्रतको उद्यापन आज अग्निस्थापना विधिबाट विशेष पूजा र हवनसहित सम्पन्न गरिन्छ। धर्मशास्त्रविद्हरूका अनुसार आजदेखि मार्गशीर्ष कृष्ण पञ्चमीसम्म अग्निस्थापना गर्न सकिने शास्त्रीय विधान छ।
धर्मसँगै तुलसीको वैज्ञानिक महत्व पनि उल्लेखनीय छ। तुलसीको पात, डाँठ र फूलमा औषधीय गुण पाइने भएकाले रुघाखोकी, औलोलगायत रोगमा लाभदायक मानिन्छ। तुलसीको सुगन्धले वायु शुद्ध बनाउने र लामखुट्टे, सर्प, विषालु कीटाणु भगाउने विश्वास रहँदै आएको छ।
गरुड पुराणअनुसार कात्तिक महिनामा भगवान् विष्णुलाई तुलसीपत्र अर्पण गर्दा दस हजार गाईदान बराबरको फल प्राप्त हुने उल्लेख छ। आजको व्रतले हजार अश्वमेध र राजसूय यज्ञ बराबरको पुण्य दिलाउने धार्मिक मान्यता छ। भक्तिपूर्वक स्नान, दान, जप र होम गर्नेले सयौं जन्मका पापबाट मुक्ति पाउँछन् भन्ने विश्वास पनि छ।
यस दिन धादिङको नीलकण्ठ नगरपालिका–४ स्थित ऐतिहासिक कालिका मन्दिरमा विशेष मेला लाग्ने गर्छ। त्यस्तै काठमाडौं उपत्यकाका चार नारायण — चाँगुनारायण, विशंखुनारायण, शेषनारायण र इचंगुनारायण — मा समेत भक्तजनको ठूलो भीड लाग्ने परम्परा छ। ती स्थलमा पुग्न नसक्नेहरूले बूढानीलकण्ठ नारायणस्थानको दर्शन गरे चारै नारायणको दर्शन बराबरको फल प्राप्त हुने धार्मिक विश्वास छ।
